Herrijzend Nederland - radio in Oorlogstijd

Als in september 1944 Eindhoven wordt bevrijd, treffen de geallieerden er een in het geheim gebouwde radiozender aan. Met veel improvisatietalent kan de zender al drie weken later beginnen met uitzenden, onder de naam Radio Herrijzend Nederland. Eindelijk klinkt het 'vrije woord' weer vanaf Nederlandse bodem. Maar terwijl het bevrijde deel van Nederland feestviert, gaat de rest van het land een kille hongerwinter en toenemende repressie tegemoet. De kersverse programmamakers moeten spitsroeden lopen om vreugde te combineren met compassie en verzet.

Deze audioserie van Beeld & Geluid en Peter de Ruiter gaat over radiomaken in oorlogstijd. Aan de hand van talrijke authentieke fragmenten van Herrijzend Nederland, Radio Oranje en de genazificeerde Nederlandse Omroep in Hilversum hoor je hoe de zenders de hoofden en harten van de luisteraars proberen te veroveren. Naar voren komt hoe de strijd zich in het laatste oorlogsjaar afspeelt. Hoe kwam Nederland door de Hongerwinter, hoe weerde het verzet zich en hoe bedrijven massamedia hun propaganda? Welke rol speelde de radio in de oorlog en wie waren de radiomakers? En waarom bleef het op de radio zo stil over de Jodenvervolging?

Deel 1: Een geheime zender

Op een geleende fiets en ongeschoren arriveert kwartiermaker Henk van den Broek kort na de bevrijding van Eindhoven in de stad om daar een radiozender aan de praat te krijgen. Na krap vier weken voorziet het station vanaf 3 oktober 1944 grote delen van Nederland van morele steun, informatie en verstrooiing. De Philipsfabriek, waar de zender is gemaakt, gaat zelfs noodradio's maken ter vervanging van de door de bezetter in beslag genomen toestellen. Deze zogeheten Luistervinken zijn geschikt voor slechts één zender: Radio Herrijzend Nederland!

Deel 2: Het geluid van bevrijding

De nieuwe zender heeft gebrek aan van alles, van microfoons tot paperclips, van rubber fietsbanden om buiten de stad reportages te kunnen maken tot grammofoonplaten met andere muziek dan Duitse schlagers. De bevolking van Eindhoven leent zijn platen uit. Herrijzend Nederland komt dankzij veel improvisatietalent in de lucht en weet al snel ook luisteraars ver buiten Eindhoven te boeien: in bevrijde en bezette gebieden. Oorlogsverslaggever Robert Kiek gaat aan de slag voor de zender, nadat hij eerder boeiende reportages heeft gemaakt over de opmars van de geallieerde legers sinds D-Day.

Deel 3: Wie luistert, weet meer

Oorlogscorrespondent Robert Kiek vergaloppeert zich: hij geeft bijna geheime informatie door aan de vijand. Hij krijgt een 'functie elders' in Londen. Er worden nu strenge regels opgesteld voor berichtgeving die de Duitsers, die immers meeluisteren, niet bevoordelen of verleiden tot represailles in bezet gebied. Intussen treden in het Philips Ontspanningscentrum vermaarde artiesten op voor geallieerde troepen in Eindhoven. Die uitvoeringen belanden rechtstreeks op de zender want Herrijzend Nederland heeft de studio in hetzelfde gebouw.

Deel 4: De Hongerwinter meemaken

Tegelijk met operatie Market Garden, die begint op 17 september 1944, kondigt de Nederlandse regering in Londen een algemene spoorwegstaking af. Die moet de bewegingsvrijheid van de bezetter beperken, maar is een van de oorzaken van hongersnood in met name de nog bezette Randstad. De strenge winter, gebrekkig alternatief vervoer en een tekort aan brandstof - die uit het bevrijde Limburg zou moeten komen - verhevigen de nood. Het 'bonnensysteem' werkt naar behoren, maar het is niet genoeg. De radio schreeuwt om maatregelen.

Deel 5: Het verzet laat zich gelden

Na Dolle Dinsdag in september 1944, als de bevrijding nog een kwestie van weken lijkt, wint het verzet aan kracht. Meer en meer mensen sluiten zich aan en de regering in Londen dropt wapens en regelt geld. Duitsers en NSB-ers voelen dat ze de strijd gaan verliezen. De bezetter pareert het toenemende aantal aanslagen met schandelijke represailles. De radio doet verontwaardigd verslag en stelt gerechtigheid in het vooruitzicht.

Deel 6: Hersenspoeling (1)

Het eerste slachtoffer in een oorlog is de waarheid, zo luidt het gezegde. Al kort na de capitulatie in 1940 komen de omroepen onder Duitse controle te staan, om begin 1941 op te gaan in de Nederlandsche Omroep. De zender probeert zieltjes te winnen onder het volk. Bekende Nederlanders als Max Blokzijl lenen zich ervoor. Maar Radio Oranje bindt vanuit Londen de strijd aan. De kranten en tijdschriften die van de bezetter mogen verschijnen, drukken hun berichten in nationaal-socialistische kleuren.

Deel 7: Hersenspoeling (2)

Naarmate de oorlog vordert neemt het venijn in de propaganda van beide kanten toe. De Nederlander weet niet meer waar hij 'de waarheid' moet zoeken, want er blijken er meerdere te zijn. Zelfs een cursus Duits op de Nederlandsche Omroep is doorspekt met het nationaal-socialistische 'ideaal'. Humor is een populair wapen om af te geven op de vijand - galgenhumor wel te verstaan. Welk tegenwicht bieden Radio Oranje en Herrijzend Nederland?

Deel 8: De Radiomakers (1)

Herrijzend Nederland was een kweekvijver voor radiotalent. Vele bekende radiostemmen zijn er begonnen, zoals Netty Rosenfeld, Joop Landré en Arie Kleijwegt. Zij moesten zo'n beetje zelf het vak uitvinden. Hoe zijn ze komen aanwaaien en hoe hebben ze hun werk gedaan? De opname van een koorstuk voor de Kerst in een zwaar gehavende St Jan in Den Bosch wordt geteisterd door het lawaai van overvliegende Duitse bommen. Maar het lukt, ternauwernood.

Deel 9: De radiomakers (2)

AVRO-coryfee van voor de oorlog, Karel Nort, belandt in oktober 1944 bij Herrijzend Nederland. Tot 1942 werkte hij bij de genazifeerde Nederlandsche Omroep . Kon hij dat rijmen met zijn geweten? Hij zat vervolgens ook in het verzet . De ondergedoken Joodse Netty Rosenfeld maakte in de oorlog een zware tijd mee. Na de oorlog moeten alle omroepmedewerkers verantwoording afleggen over hun gedrag tijdens de oorlog. Dolf van der Linden is een van hen. Hij vergaarde als dirigent roem nadat Herrijzend Nederland hem na de bevrijding vroeg het Metropole Orkest op te richten.

Deel 10: Wat je niet kon horen

Aansporingen tot verzet waren op de 'oranje' radiozenders in de oorlog nauwelijks te horen. Men wilde de bevolking geen risico's laten nemen. De Jodenvervolging en de eventuele hulp aan getroffenen ontbrak vrijwel geheel in de uitzendingen. Michal Citroen schreef het boek Een adres over de onderduik door mensen met een Joodse achtergrond. Zij verhaalt over het lot van haar familie en dat van de Joodse gemeenschap in het algemeen. Rosa Knorringa, ook van Joodse komaf, (1932) was met haar familie zelf ondergedoken, zij het ieder afzonderlijk. Wat wist zij als kind van wat er aan de hand was en hoe heeft het haar verdere leven bepaald?

Bonus aflevering

Deze podcastserie is op 23 april 2025 ten doop gehouden bij Beeld & Geluid in Hilversum. Tijdens die gelegenheid zijn opnames gemaakt van gesprekken met mensen die het verhaal van 'radio in oorlogstijd' completeren en het ook aan het heden spiegelen. Willy van Loenen (1937) is tijdens de Hongerwinter van de Randstad naar Friesland gebracht, waar wel voldoende voedsel was. Ook deel 4 gaat over dit onderwerp. Rosa Knorringa (1932) maakte een deel van de oorlog mee in de onderduik. In deel 10 komt zij uitgebreider aan het woord.

Reber Dosky maakte een film over een geïmproviseerd radio in Syrië toen Koerden daar vochten met eenheden van IS. Het gaf de burgers hoop. Journalist Geert Van Asbeck realiseert radiostations in vluchtelingenkampen, die werelden verbinden. Ruth van Rossum weeft gedichten over de oorlog, van eigen en andermans hand, tussen de gesprekken door en geeft ze daarmee extra betekenis. En tenslotte heeft Paul van den Broek de eerste afleveringen vrij aan de luisteraar. Hier Herrijzend Nederland, de zender op vrije vaderlandse grond!

Het gedicht 'Leuk dat jullie even komen kijken' van Rob van Essen is afkomstig uit diens bundel 'Alleen de warme dagen waren echt' , uitgeverij Atlas Contact 2022. Het gedicht 'Ghettokinderen' van Hanny Michaelis komt uit 'Verzamelde gedichten', uitgeverij Van Oorschot 2012. Het gedicht 'Kansloos' van Ruth van Rossum is opgenomen in haar bundel 'Sakasegawa', uitgeverij Liverse 2012. Van het gedicht 'Lommel' van Rozette Servaes is geen herkomst gevonden.

Aan deze serie werken mee

Gidi Verheijen (amateur historicus, delen 1 en 2), Filip Bloem (Verzetsmuseum Amsterdam, deel 1), Jeroen Smit (stemacteur, alle delen), Miriam de Hoogh (stemactrice, delen 2 en 3 ), Ingrid de Zwarte (historicus, deel 4), Liesbeth van der Horst (Verzetsmuseum Amsterdam, deel 5), Huibert Crijns (KB Nationale Bibliotheek, delen 6 en 7), Laura Köpping (stemactrice, deel 7), Vincent Kuitenbrouwer (historicus, deel 7) Paul van den Broek (zoon Henk van den Broek, deel 8), Bas Tukker (biograaf Dolf van der Linden, deel 9), Rosa Knorringa, Willy van Loenen en Paul van den Broek (vanwege hun ervaringen in de oorlog, deel 10), Michal Citroen (auteur, deel 10), Reber Dosky (filmregisseur, deel 10), Geert van Asbeck (journalist, deel 10) en Ruth van Rossum (dichter, deel 10).

Samenstelling, montage en presentatie Peter de Ruiter.

Beeld & Geluid Karen Maldoy (projectleiding), Bas Agterberg (conservator), Job de Haas (eindmix) en Emma de Boer (stagiaire).

Oorspronkelijke muziek Jan Pieter Geersing.

Deze serie is tot stand gekomen mede dankzij het Eva Tas Fonds.

© 2025 Beeld & Geluid (오디오북 ): 9789493271777

출시일

오디오북 : 2025년 5월 23일