Stille getuigen: De zwijgende meerderheid rond de koloniale oorlog in Indonesië (1945-1949)

Stille getuigen (alle 8 delen compleet)

De stilte tijdens en na de koloniale oorlog in Indonesië was oorverdovend. Eenieder had daar zo zijn redenen voor. De militairen wilden het thuisfront niet ongerust maken. Leger en overheid wilden wreedheden verbloemen. De media liepen aan de leiband van de politiek. Pas na ruim zeventig jaar kwam er berouw van de Nederlandse staat. Had openheid de oorlog kunnen bekorten en oorlogsmisdaden kunnen voorkomen? We zullen het nooit weten, maar zeker is dat het toedekken van gruwelijkheden de duur ervan bestendigt.

In de serie 'Stille getuigen' gaat Peter de Ruiter op zoek naar de mensen en machten die hadden kúnnen praten, maar het niet deden - of pas veel later. Hij onderzoekt het hoe en waarom, in de hoop antwoorden te vinden die toekomstige wreedheden kunnen voorkomen.

'Stille getuigen' is een productie van Peter de Ruiter, die wordt ondersteund door het Eva Tas Fonds.

INHOUD

Deel 1 De vondst van een 'gesproken brief' aan een voormalige militair in de koloniale oorlog brengt de podcastmaker in contact met diens familie en vrienden in het Gelderse plaatsje Heelsum. Hoe verliep het contact tussen hen en hun naasten in Indië? Welke herinneringen hebben de mensen die het nog kunnen vertellen aan die tijd? En waarom bleef het lang zo stil?

Deel 2 Luister in deel 2 van 'Stille getuigen' naar Gert Oostindie, tot voor kort directeur van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde in Leiden. Hij en zijn team deden onderzoek naar de inhoud van brieven, dagboeken en andere zogeheten egodocumenten van militairen die gelegerd waren in Indië.

Zijn bevindingen zijn verweven met de stem van Lisette Schoeren. Zij publiceerde, na het overlijden van haar vader, in 2014 diens brieven en dagboek. Daar komt een geheel andere vader in naar voren dan die zij altijd heeft gekend. De vader van Lisette had vijftig jaar gezwegen en zijn geschriften achter slot en grendel bewaard.

Deel 3 Na de soevereiniteitsoverdracht aan Indonesië in 1949 blijft Nederland zitten met een moreel en economisch debacle. Het motto is lange tijd: mondje dicht. Dat werd ook door historici gevoeld: zij namen geen initiatieven tot degelijk onderzoek. Historica en journaliste Anne-Lot Hoek (44) legt vanaf 2012 de vinger op de zere plek, roept op tot het stellen van de juiste vragen en voegt zelf de daad bij het woord met haar boek 'De strijd om Bali' (2021). Met veldonderzoek weet zij naar boven te krijgen dat ook daar oorlogsmisdrijven zijn gepleegd, al heeft de Nederlandse staat ons steeds anders willen doen geloven.

In haar boek beschrijft Anne-Lot ook hoe tijdens de oorlog ambtenaar in Indië en oud-verzetsstrijder Siebe Lijftogt het Nederlandse volk wil inlichten over de schanddaden op Bali. Hij wordt daar echter in gedwarsboomd door kameraden uit het verzet, die inmiddels hoge posities innemen in de Nederlandse samenleving. In en na de oorlog doen van tijd tot tijd ook andere klokkenluiders hun mond open, zoals oud-militairen en relatieve outsiders in de academische wereld. Hun spetters groeien echter nooit uit tot een olievlek. "Als we dit alles veel eerder hadden geweten, waren we andere mensen geweest", zegt Anne-Lot Hoek.

Deel 4 Pas vele jaren na zijn dood hoort Nicoline de Hoog dat haar vader tijdens de koloniale oorlog in Indonesië 1,5 jaar in de cel heeft gezeten. Hij was, met twee kameraden, veroordeeld voor het weigeren van een dienstbevel. Het drietal ontging het strategisch nut van het platbranden van een dorp. Ze waren bang dat hierbij onschuldige burgers zouden omkomen. Nicoline's vader heeft de affaire altijd verzwegen. Als haar het verhaal wordt verteld, vallen voor haar vele puzzelstukjes op hun plaats.

Onderzoeker en activist Max van der Werff reist in 2011 naar het bewuste Indonesische dorp. Hij is benieuwd naar de omstandigheden waarin een en ander heeft plaatsgevonden. Hij spreekt twee getuigen die het dorp hebben zien afbranden. Een van hen maakte deel uit van het verzet, is gearresteerd en gemarteld door de Nederlanders.

Deel 5 Veel Indiëveteranen kampen na hun missie met psychologische problemen. Onbegrepen door hun omgeving hullen zij zich in stilzwijgen over wat zij hebben ervaren. Pas jaren later komt met het begrip PTSS enige erkenning van hun lijden. De laatste jaren duidt de term 'morele verwonding' nog beter aan wat het betekent in situaties te komen waarin je beslissingen moet nemen die je niet wilt nemen.

Tine Molendijk heeft dit onderzocht en komt aan het woord, naast Indiëveteranen die vertellen welke weerslag 'Indië' had op hun wezen. Ook de stand van de psychiatrische hulpverlening in het leger tijdens en na de koloniale oorlog komt aan bod.

Deel 6 Tijdens en na de koloniale oorlog zijn informatiestromen over die oorlog gemanipuleerd en is de pers gemuilkorfd. Het Nederlandse publiek krijgt vooral staatspropaganda geserveerd over de situatie in Indonesië. Dit is het onderwerp van de delen 6 en 7 van 'Stille getuigen'.

Frank van Vree, tot voor kort directeur van het NIOD en eindverantwoordelijk voor de recente onderzoeken naar deze oorlog, schetst een beeld van hoe uitgekiende informatiecontrole en 'schandaalmanagement' er voor zorgde dat 'what happened in Indonesia, stayed in Indonesia'.

Soms mislukt dat, bijvoorbeeld als zendeling dominee Hildering uit de school klapt over een bloedbad nabij zijn Javaanse ressort. Hoon en intimidatie zijn zijn deel. Je hoort Marleen van den Berg, die onderzoek deed naar de man en zijn 'opdracht'.

Programmamaakster Gerda Jansen Hendriks legt filmdocumentaires uit oorlogstijd op de snijtafel en concludeert, net als Frank van Vree, dat Nederland al tijdens de Tweede Wereldoorlog de geesten masseerde voor herbezetting van Indonesië. Televisie was er nog niet, dus het Nederlandse publiek kreeg in de bioscoop te zien hoe Nederland daar belangrijk werk verrichtte. Sommige films werden wel gemaakt, maar afgekeurd of verboden.

Deel 7 Kort na het einde van de oorlog in Indonesië beginnen omroepen in Nederland met televisie-uitzendingen. Maar pas in 1969 komt het eerste, kritische programma over deze kwestie op de buis. De onthulling van oorlogsmisdaden door Joop Hueting bij de VARA leidt tot een Kamerdebat en de Excessennota. Dan is de tijd rijp en ook alle andere omroepen wijden zich aan reportages, documentaires en lange series over Indonesië. Zo ontstaat in de loop van de twintigste eeuw een compleet televisiebeeld van de koloniale oorlog. Velen keken, maar even zo velen vergaten het weer. Dat is de aard van het vluchtige medium, zegt mediadeskundige Chris Vos, die alle programma's op een rij zette en daar conclusies uit trok.

Deel 7 begint met het debat in de Tweede Kamer dat medio juni 2023 plaatsvond over het onderzoeksrapport 'Over de grens' van NIOD, NIMH en KITLV. Defensieminister Ollongren zegt rehabilitatie toe voor de drie mariniers die op Java weigerden onschuldige slachtoffers te maken door hun dorp plat te branden. Ze werden toen 1,5 tot 2,5 jaar in de cel gezet. Hun verhaal is opgenomen in deel 4 van 'Stille getuigen' en wordt verteld door Nicolien de Hoog, de dochter van een van hen.

Deel 8 Recentelijk boden zowel premier Rutte als koning Willem-Alexander hun excuses aan voor het veroorzaakte leed aan de bevolking van Indonesië. Sergeant Jan Glissenaar deed dit al in 1991, toen hij met zijn zoon Frans na ruim veertig jaar terugging naar Java, waar hij tijdens de oorlog gelegerd was. Op dat moment had hij al half de aardbol bereisd en de mensen in Nederland verteld over wat hij aantrof in de Derde Wereld. Hij zette zich in voor ontwikkelingshulp. De kiem daarvoor was gelegd tijdens zijn diensttijd en gedurende de jeeptocht van 25.000 km naar huis die hij met drie kameraden ondernam toen zij in 1950 werden gedemobiliseerd. Zo kon vanuit een oorlog toch iets goeds voorkomen.

© 2023 Luisterdoc (Luisterboek): 9789493271531

Publicatiedatum

Luisterboek: 7 september 2023