Tijdens de Tweede Wereldoorlog zendt vanuit Londen Radio Oranje uit, de omroep van de Nederlandse regering in ballingschap. Deze zender wil de Nederlander die gebukt gaat onder de bezetting, moed inpraten. Dat gaat allemaal heel voorzichtig, voornamelijk omdat men in Londen niet zo goed weet wat er in het vaderland speelt.

In 1941 en 1942 wordt op Radio Oranje ter verstrooiing ook een cabaretprogramma gemaakt onder de naam De Watergeus. Vanzelfsprekend worden in dat programma de Duitsers en de NSB's over de hekel gehaald.

In Nederland zelf zendt op dat moment onder toezicht van de bezetter de Nederlandse Omroep uit. Die wil tegenwicht bieden tegen de kritiek van Radio Oranje en de spot van De Watergeus en komt met het Zondagmiddagcabaret van Paulus de Ruiter. Paulus de Ruiter is een pseudoniem van Jacques van Tol, een rond de oorlog vermaarde liedjesschrijver en een van de drijvende krachten achter dit cabaret.

Radio Oranje en Paulus de Ruiter spelen pingpong in het beschimpen van elkaars liedjes en conferences. Als de één een spotlied uitzendt over NSB'ers die in de Duitse heilstaat geloven, maakt de ander daar weer een persiflage op. Je kunt het horen in dit vierde deel van het luisterboek Ongehoord.

Dit vierde deel gaat geheel over Radio Oranje en De Watergeus. Wil je meer horen over deze broeinesten van radiopropaganda tijdens de Tweede Wereldoorlog, luister dan naar de podcast over verzetszanger Peter Siers bij Luisterdoc. Zie www.petersiers.nl

1 Tune en aankondiging: De Watergeus vaart

Het begin van de allereerste uitzending van Cabaret De Watergeus is een historisch moment. De naam is ontleend aan de Watergeuzen, die tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) de Spaanse bezetters van de Lage Landen bevechten en wegens hun uiterlijke armoede aan het Spaanse hof spottend met het Franse woord 'gueux' worden aangeduid: bedelaars. Prompt adopteren de verzetsstrijders dat woord als erenaam.

2 Louis Davids: De kleine man

2a Jaap Sikkema: De kleine man

De kleine man is ooit het lijflied van de in 1939 aan astma gestorven Louis Davids. Het krijgt tijdens de bezetting twee geheel nieuwe verschijningsvormen. Het Zondagmiddagcabaret van Paulus de Ruiter verbastert hem tot 'die uitgekookte, gaargestookte, vette jodenman', die vóór de oorlog zo'n genoeglijk leven had geleid. Van deze versie is geen opname bewaard gebleven.

Bij Cabaret De Watergeus verandert De kleine man in Anton Mussert, de leider van de NSB, die inderdaad klein van gestalte is. Mussert kan het goed kan vinden met Adolf Hitler en diens mank lopende plaatsvervanger in Nederland, Rijkscommissaris Arthur Seyss- Inquart, die in de volksmond 'zes en een kwart' wordt genoemd.

3 Jetje van Oranje (Jetty Paerl): Lied van De Watergeus

Luister naar het opbeurende herkenningslied van Cabaret De Watergeus, inclusief de heimelijke strijdkreet 'OZO', die in bezet Nederland betekende: Oranje Zal Overwinnen.

4 Jaap Sikkema en ensemble: Oh, dat was een schrik voor de Duce

Het gebied rondom de Middellandse Zee is 'mare nostrum' (onze zee), aldus de Italiaanse dictator Benito Mussolini (bijgenaamd de Duce). Omdat Afrika en Griekenland ook aan de Middellandse Zee grenzen, meent hij het recht te hebben op een invasie van die gebieden. Eind 1940 beginnen zijn kansen echter te keren. Zijn legers worden door de Grieken het land uitgejaagd, terwijl ze in Afrika worden belaagd door de Engelsen onder leiding van bevelhebber Archibald Wavell. Er is dan genoeg reden om een lange neus tegen Mussolini te maken.

5 Jaap Sikkema: Het gaat heel goed, meneer de leider

In dit lied ontvangt Anton Mussert de laatste rapportages van de vele organisaties die in bezet Nederland naar Duits model zijn opgericht. Volgens alle berichten verloopt de introductie van het nazigedachtegoed uitermate voorspoedig, al wordt dat gelogenstraft door de kanttekeningen die de leiders van die organisaties erbij maken.

6-7 Zomertelegrammen door Louis Davids en Telegrammen van Bob Snoek

Blijkbaar weet iemand in Londen een grammofoonplaat op de kop te tikken waarop Louis Davids zijn puntige Zomertelegrammen zingt. Anders had Radio Oranje dit fragment niet kunnen uitzenden.

8 Jan Karssen: Liedje op één april

De datum 1 april is bij uitstek geschikt om de bezetters voor de gek te houden. Wat in het bezette Nederland niet mogelijk is, kan Radio Oranje zich wel veroorloven.

9 Een mop over kippen

10 Jaap Sikkema: Liedje op Hess

In mei 1941 jaagt Rudolf Hess, de plaatsvervanger van Adolf Hitler, zijn Duitse partijgenoten het schaamrood op de kaken door op eigen houtje naar Engeland te vliegen. Volgens de meest gangbare verklaring wil hij een vredesverdrag met Engeland sluiten. Hess wordt echter door beide kampen voor gek verklaard. Zijn ware motieven zijn nooit aan het licht gekomen.

11 Jan Karssen en ensemble: Je bent veel beter af met een Brit

Je bent veel beter af met een Brit is een van de populairste liedjes van Cabaret De Watergeus: niet alleen Hitler, diens propagandaleider Goebbels en diens gevluchte plaatsvervanger Hess, maar ook de Hollandse meisjes wordt voorgehouden dat een Brit veruit te verkiezen is boven een Duitser.

12 Ensemble: Satire op de Hagespraak van de NSB in Lunteren

Gretig plundert de NSB de vaderlandse geschiedenis om het glorieuze verleden te annexeren voor de nieuwe ideologie. De hagenpreken dateren uit de zestiende eeuw, als protestanten in de openlucht hun gebedsdiensten houden omdat ze nog geen eigen kerken hebben. De NSB gebruikt die associatie voor propagandistische samenkomsten op de Goudsberg in Lunteren, die door Radio Oranje op de hak worden genomen in een satirische quasi-radioreportage.

13 Jaap Sikkema: Het liedje van Zwarte Hein

Ook in Het liedje van Zwarte Hein worden de hagenpreken van de NSB bespot, nu via een ooggetuigenverslag van iemand die zich niet laat begeesteren door de 'NSB-permetatie', wat familiekring betekent.

14 Jetje (Jetty Paerl): Geschiedenis van twee oude menschjes en een portretalbum

Het jong gestorven kind uit het liedje van Louis Davids wordt een zoon, die buiten bezet gebied 'op Neerlands roemrijke vloot' vaart en niet naar huis kan terugkeren zolang de oorlog voortduurt.

15 Jetje van Oranje (Jetty Paerl): Gloria Victoria

Het V-teken is bedacht door de Belgische ingenieur Victor de Laveleye, die via de BBC zijn landgenoten oproept een V te schilderen op gebouwen en muren. In januari 1941 neemt de BBC de V for Victory-actie over voor het gehele bezette Europa.

16 Het lied van den vergeten man

In de zomer van 1941 is van de heerschappij van Mussolini niet veel meer over. Nu hij het, onder meer in de zeeslag bij Matapan, heeft moeten afleggen tegen de geallieerde legers, is zijn status verschrompeld tot die van een zetbaas van Hitler met wie hij eens de trotse As Berlijn-Rome heeft gevormd.

17 Jo Paerl: Mussert en zijn tante (opgedragen aan Max Blokzijl)

In de jaren tien en twintig van de twintigste eeuw is Max Blokzijl de pianobegeleider van cabaretier Jean-Louis Pisuisse, die ook diverse Pisuisse-liedjes op muziek zet. Eén daarvan is het gracieus-ondeugende De Fransche gouvernante.

In Mussert en zijn tante wordt Blokzijl nota bene op zijn eigen muziek bezongen als 'moffenknecht' met tal van hoge posities: hoofdredacteur van het dagblad De Standaard (voorheen de zetel van anti-revolutionaire voormannen als Abraham Kuyper en Hendrik Colijn), directeur van het gelijkgeschakelde perswezen en wekelijks radiospreker. Het feit dat Mussert met zijn tante is getrouwd, vormt de aanleiding voor vele geniepige grappen.

18 Liedje van verlangen (Hulde aan de Hollandse zeeman)

In het Liedje van verlangen wordt de Nederlandse zeeman buiten bezet gebied bezongen, ditmaal niet door zijn ouders (zie 14), maar door zijn geliefde.

19 Jaap Sikkema: Ik heb duppies

De zilveren dubbeltjes met de beeltenis van koningin Wilhelmina moeten worden ingeleverd om te worden vervangen door muntjes van zink. Snel laat de Nederlandse regering in Londen weten dat de oude dubbeltjes ooit hun oude waarde weer zullen terugkrijgen.

20 Mannenkoortje: Naar Oostland moesten we rijden

Anton Mussert en zijn tweede man, Kees van Geelkerken, zitten veilig in hun NSB-hoofdkantoor in Utrecht, terwijl allerlei leden van hun beweging zich hebben laten overhalen om de Duitsers bij te staan in de strijd om Oost-Europa, in het nazi-jargon 'Oostland' geheten.

In juli 1942 componeert een Nederlandse nationaal-socialist het Oostlandlied, waarvan de eerste regel luidt: 'Naar Oostland willen rijden'. In deze periode is het 'willen' veranderd in 'moeten'.

21 Huldedicht op de verjaardag van Anton Mussert

Anton Mussert is op 11 mei jarig: hij zal deze sarcastische felicitatie van Radio Oranje waarschijnlijk niet hebben gewaardeerd.

22 Jetje van Oranje (Jetty Paerl): Kindervragen

Uit het liedje Kindervragen van Jetty Paerl blijkt hoe goed haar vader Jo Paerl, die het nummer schreef, op de hoogte is van het alledaagse leven in zijn bezette vaderland.

23 Jaap Sikkema en ensemble: Duizend in één Nacht (Geen sprookje)

Rijksmaarschalk Hermann Göring, opperbevelhebber van de Duitse luchtmacht, beleeft moeilijke tijden, zo stelt Cabaret De Watergeus tevreden vast. Elke nacht wordt Duitsland gebombardeerd door de geallieerde vliegers (de Tommy's). Niet toevallig is hier gebruikgemaakt van de muziek van het Horst Wessellied, het volkslied van nazi-Duitsland.

24-25 Jetje (Jetty Paerl): 't Is Koninginnedag - Slot uitzending 31 augustus 1941

Heimelijk wordt in Nederland op 31 augustus de verjaardag van koningin Wilhelmina gevierd: wie dat in het openbaar zou doen, nam een levensgroot risico. Jetty Paerl zingt: 't Is Koninginnedag

Dit was het vierde en laatste deel van het luisterboek Ongehoord 1940 -1945 over Nederlandse amusement en propaganda tijdens de Tweede Wereldoorlog. Luister ook naar de andere drie delen.

Productie van de deze serie: Peter de Ruiter voor Luisterdoc. Meer informatie op www.ongehoord4045.nl

© 2021 Luisterdoc (Luisterboek): 9789492025425

Publicatiedatum

Luisterboek: 16 mei 2021